Wanneer doe je de condoleance?

Bij de uitvaart van mijn vader hebben we de plank enigszins misgeslagen door niet duidelijk te communiceren over onze wens omtrent het condoleren. We gaven aan dat we een ‘line-up’ na de herinneringsdienst niet zo zagen zitten. De uitvaartbegeleider zei ons toen: ‘Joh, geen zorgen, hier zorg ik voor’. Dat heeft hij inderdaad gedaan. De beste man heeft toen nadrukkelijk tegen de aanwezigen gezegd dat de familie niet gecondoleerd wenste te worden in de koffiekamer.

Toen wist ik nog niet dat gasten op een uitvaart instructies letterlijk nemen en vrij afwachtend zijn. Bescheidenheid voert de boventoon. De intentie van de mededeling was dus wel goed, alleen de uitwerking verliep net even anders dan we vooraf hadden bedacht.

Het effect van de mededeling

Door de mededeling durfde niemand ons nadien te benaderen. Dat leverde een opgelaten moment op na binnenkomst in de koffiekamer. Wij stonden daar en wisten zelf eigenlijk ook niet goed wat te doen. Iedereen keek ons aan - en om zich heen - met een blik van ‘en nu?’.

Tja, dan sta je dan daar met zijn allen een beetje verloren te staan.

Gelukkig heb ik een paar lieve en eigenwijze vriendinnen die wel gewoon naar mij toe kwamen. Toch vroegen zij mij voorzichtig, en giechelend van ongemak, of ze met mij mochten praten en wat ze dan wel of niet moesten zeggen als ze me niet mochten condoleren. Ze struikelden met woorden over elkaar heen, zo was het ijs gelukkig snel gebroken en konden we er grapjes over maken.

Humor is wat dat betreft soms een gouden vondst als er een mentale cocktail van verdriet & ongemak geserveerd wordt.

Ik denk dat de meeste gesprekken die ik toen gevoerd heb vooral over het wel of niet condoleren gingen. De boodschap heeft dus vooral voor verwarring en meer ongemak gezorgd. Sinds ik zelf uitvaartbegeleider ben stip ik het onderwerp condoleren altijd dus wel even aan. Nadenken over je wens omtrent het condoleren hoort mijn inziens dan ook bij mindful (bewust) afscheid nemen.

Condoleren is een soort omgekeerd feliciteren

Condoleren is iemand je medeleven tonen na het overlijden van zijn of haar dierbare. Dit kan je op verschillende momenten en op diverse manieren doen. Het kan met een rouwadvertentie, bloemen, een kaartje of zelfs per whatsapp, maar natuurlijk ook gewoon persoonlijk. Met een hand, knuffel of blik, als je iemand ziet en in de ogen kijkt. Het is altijd lief en zeer waardevol.

Timing is wel een dingetje

We zijn gewend om de condoleance voor of na een afscheidsplechtigheid te doen. Dat is voor veel mensen vaak ook het eerste moment dat ze elkaar weer zien na het verdrietige nieuws. Logisch dat er tijdens de begroeting en het weerzien een woord van compassie wordt uitgewisseld.

Ook in de huidige uitvaarttraditie hoort condoleren er dus gewoon bij.

We vinden het fijn dat er bewust ruimte voor wordt gemaakt en dat er duidelijkheid over het condoleren is. Communiceer dat ook vooral op de kaart of tijdens de mededelingen in de herinneringsdienst.

DIY-uitvaart

De details van een afscheid kan je tegenwoordig helemaal naar eigen wens inrichten. Wanneer je wordt gecondoleerd is dus aan de familie zelf, dat hoeft echt niet meer volgens een bepaald stramien zoals men dat van vroeger uit gewend was. Globaal heb je nog steeds drie keuzes, vooraf, achteraf of op een andere dag.

Waarom kiezen mensen voor achteraf condoleren?

We zijn in Nederland gewend om de naaste familie na de afscheidsplechtigheid te condoleren.

Juist in moeilijke tijden kiezen we ook sneller voor wat bekend is, dat geeft houvast.

Praktisch gezien is dat ook wel zo makkelijk als je kijkt naar de beschikbare ruimte in bijvoorbeeld een crematorium. Bij het verlaten van de aula kunnen mensen de naaste familie condoleren en dan rechtstreeks door naar de koffiekamer. Als de familie zich daarna bij de gasten voegt is het eerste contact er al geweest.

Die drempel hoeft dan niet meer genomen te worden.

Voor de familie zelf kan het ook rustiger zijn om achteraf te condoleren. Een herinneringsdienst brengt vaak vooraf toch een bepaalde beladenheid met zich mee. Vooral als je gaat spreken, dat geeft toch enige spanning. Als de dienst is geweest en het spreken gedaan, kan je misschien met meer ontspanning de condoleances in ontvangst nemen. Daarnaast zit er dan geen (tijds)druk achter.

Achteraf condoleren heeft ook als voordeel dat je relatief rustig aan de afscheidsdienst kan beginnen. Je wordt dan niet net voor het begint geconfronteerd met andermans - en daarmee ook weer je eigen - verdriet.

Vooraf, waarom zou je hiervoor kiezen, of niet?

Vooraf condoleren heeft als voordeel dat je ‘dit officiële gedeelte dan maar meteen gehad hebt’. Dat zeggen mensen soms. Die zien op tegen het weerzien met alle genodigde, het is toch een soort van extra confrontatie met jouw eigen innerlijke verdriet.

Je groot houden lukt vaak wel tot je bijvoorbeeld die ene lieve neef ziet, zo’n ontmoeting kan je net breken.

Of misschien frustreren, omdat je te weinig tijd hebt om bij te kletsen als er allemaal mensen achter staan te wachten.

Aan de andere kant ontbreekt je wellicht de energie en zin om iedereen voor de dienst begint een hand of knuffel te moeten geven, mede omdat je niet iedereen (even goed) kent.

Toch is het voor anderen juist weer fijn om vrienden te zien na een intensieve week van elke dag een beetje afscheid nemen. Een knuffel van die ene lieve tante of vriendin kan je sterken en helpen om de emoties van de dienst beter te dragen.

Bij een condoleance vooraf is er na het afscheid meer ruimte voor een informeel samenzijn, omdat je iedereen al hebt ontmoet en in de ogen gekeken. Ach, het is maar net wat jullie als familie prettig vinden.

Een andere dag?

Het condoleren kan ook naar een andere dag voorafgaand aan de dag van afscheid plaatsvinden. Vroeger was dit gebruikelijk.

Door de ontkerkelijking, en praktische bezwaren zoals beperkte tijd in ons drukke leven en de afstand, dooft deze traditie langzaam uit.

De condoleance vindt dus meestal plaats op de dag van het afscheid zelf, liefst aansluitend voor of na de afscheidsplechtigheid. Beide opties zijn voor ons gewoon in de Nederlandse uitvaarttraditie.

Een andere reden om de condoleance op een andere dag te laten plaatsvinden is als het verlies niet alleen heel verdrietig, maar ook heel heftig is. Ook als er veel mensen verwacht worden wil men dikwijls het condoleren naar een andere dag verplaatsen.

Het kan fijn zijn om dan de condoleance van de herinneringsdienst te scheiden, alleen al om de overvloed aan emoties voor de naaste familie te doseren.

Praktisch kan het trouwens ook prettig zijn, omdat er dan meer tijd is voor de condoleance. Mocht het langer duren dan brengt dat niet het tijdschema van het afscheid in gevaar. Uitlopen qua tijd is soms echt geen optie met alle externe partijen die bij een begrafenis of crematie betrokken zijn.

Op sommige dagen is het schrikbarend druk bij een crematorium en staat de volgende familie alweer klaar als het afscheid nog maar net afgelopen is. Gelukkig krijg je dit als familie niet mee, want de hectiek die hiermee gepaard gaat vindt achter de schermen plaats. Een half uur uitlopen kan dan alleen echt niet.

Hoe?

Ben je er eenmaal uit wanneer jullie gecondoleerd wensen te worden, dan mag je daarna gaan bedenken hoe jullie het graag willen. Traditioneel, op een rij, van oud en dichtbij naar jong en verder weg?

Of giet je deze traditie in een modern jasje?

Dan is iedereen vrij om de familie te benaderen of gaat de familie zelf op de gasten af. Belangrijk hierbij is dus wel dat er duidelijk gecommuniceerd wordt en dat de uitvaartbegeleider het condoleanceproces in de gaten houdt en eventueel bijstuurt als het nodig is.

Van condoleanceregister naar wensboom

Daarnaast kan je het zo gewoon of bijzonder maken als je zelf wilt. Je kan bijvoorbeeld kaartjes neerleggen waarop mensen een persoonlijke boodschap kunnen schrijven, die kunnen in een mooie herinneringsbox verzameld worden of in een boom gehangen worden. Dat is de moderne variant van het traditionele condoleanceregister.

Ook kan je bewust kiezen voor muziek of het tonen van foto’s tijdens de condoleance, dat doet ook wat met de sfeer.

Vergeet niet waar het om draait

Er is dus veel mogelijk. Vergeet niet, er is geen goed of fout qua opzet van de condoleance. Maak het niet te formeel en onthoud vooral welke lieve intentie er eigenlijk achter het condoleren ligt.

Zonde om het condoleren als een verplichting te zien, want het is juist een moment van mens tot mens, waarin je elkaar ontmoet vanuit compassie en medeleven.

Bespreek als familie dus met elkaar wat jullie prettig vinden en hoe jullie graag invulling aan de condoleance willen geven. Wat past en voelt goed? Laat die vraag de leidraad zijn als je een afscheid vorm gaat geven.

Voel daarnaast de vrijheid om mee te gaan met de flow op de dag zelf. Soms is het fijn om dat wat jullie bedacht hadden net even iets bij te stellen als het moment en de omstandigheden daarom vragen. Mindful afscheid nemen is bewust afscheid nemen, met professionele zorg en oprechte aandacht.