Hoe breng je de afscheidsceremonie naar een hoger niveau? Valkuilen & tips

Het is vaak niet duidelijk wie inhoudelijk het ceremoniële overzicht bewaakt. Is dat de uitvaartbegeleider, ritueelbegeleider of iemand uit de familie? Lees in deze blog waarom de helikopterview onmisbaar is en waar we de plank regelmatig mis slaan. Ook bevat deze blog 8 praktische tips als je een afscheid zowel persoonlijk als professioneel vorm wil geven. Goede intenties zijn mooi en onmisbaar, maar kunnen soms nog wel een extra zetje of sausje gebruiken.

Vaak wordt er niet vanuit een helikopterview naar de uitvaartplechtigheid gekeken. Is ook niet zo gek. Als je IN je emotie zit is er in je hoofd weinig ruimte over voor praktische zaken en een bedrijfsmatige manier van denken. Daar ben je helemaal niet mee bezig als je overspoeld wordt door verdriet.

De hele wereld kan je dan gestolen worden.

Een persoonlijk afscheid raakt, diep van binnen. Daardoor wordt het mistig in je hoofd, logisch nadenken is dan soms niet meer een vanzelfsprekendheid. Je kunt vaak minder makkelijk schakelen en niet zo scherp en adequaat handelen zoals je bijvoorbeeld bij een project op je werk wel zou kunnen doen.

Door heftige emoties word je minder competent dan je anders bent.

Dat verwachten mensen vaak niet. Vooral als je in het gewone leven je zaakjes goed voor elkaar hebt ga je hier niet vanuit. Toch gebeurt het. Als je hier niet op voorbereid bent, glij je soms lelijk onderuit. Niet dat het erg is als dat gebeurt, maar toch. Als het niet hoeft en je het voorkomen kan...

Wie heeft de helikopterview bij de vormgeving van de uitvaartplechtigheid?

Er moet één iemand zijn die het geheel overziet, grenzen bewaakt, vragen stelt en de inspiratie prikkelt.

Iemand die de spreekwoordelijke helikopter bestuurt; de herinneringsdienst inhoudelijk vorm geeft en dit proces begeleidt. Die de persoonlijke verhalen overstijgt en de afscheidsceremonie ook vanuit dat oogpunt bekijkt. Anders kunnen er belangrijke kanten uit het leven van de overledene onbelicht blijven. Waardoor bijzondere verbindingen, highlights, levenslessen of competenties niet genoemd worden. Terwijl die anekdotes misschien juist zo tekenend waren voor het leven van degene van wie afscheid genomen wordt.

De aarde is ook rond

Als je iemand in het licht zet, belicht dan alle kanten die er toe doen. Als je dingen niet noemt, doe het dan bewust. Dat is fijner dan je tijdens de dienst, of achteraf, realiseren dat je iets essentieels vergeten bent. Dat komt echt vaker voor dan je denkt.

Als je afscheid moet nemen trekt er vaak tijdelijk een soort mist op waardoor logisch nadenken soms lastig is.

Verwarring door tegenstrijdige adviezen

Laat ik voorop stellen dat het vrijwel nooit de intentie is om bepaalde zaken onbelicht te laten. Mensen proberen zo goed als ze kunnen woorden te vinden die de lading van de verbinding en hun emoties dekken. Dat adviseer ik ook altijd. Al kan je natuurlijk nooit een heel leven in één afscheidsdienst samenvatten. Je moet sowieso keuzes maken, wat vertel je wel, en wat niet. Je kan niet alles noemen.

Schrijf en spreek vanuit je eigen ervaring. Schrijf niet over jaartallen, maar over het gevoel dat iemand je gaf. Blijf hierin dicht bij jezelf.

Zo komen inderdaad vaak de mooiste verhalen naar boven. Verhalen die gehoord mogen worden en vanuit het hart geschreven zijn en gesproken worden. De toon hiervan zal de aanwezigen boeien en raken.

Echter, deze kracht heeft ook een valkuil. Het totale overzicht vervaagt en ontsnapt aan de aandacht. Zo kan het gebeuren dat belangrijke aspecten en momenten uit iemands leven ongenoemd en daarmee ongeroemd blijven. Wat niet altijd de bedoeling is.

Een voorbeeld uit de praktijk

Ik begeleidde eens een hele lieve familie bij een afscheid. Bij de inhoudelijke bespreking van de herinneringsdienst luisterde ik naar de prachtige verhalen van de dochter en de kleindochter. Zij hadden beiden hun moeder en oma vanuit hun eigen ervaring belicht. Hartverwarmende verhalen, gevuld met mooie herinneringen, vrolijke anekdotes en mooie levenslessen. Ik had het niet beter voor ze kunnen verwoorden dan ze zelf hadden gedaan.

Met mijn helikopterviewpet op vroeg ik me af waarom het 50 jarig huwelijk met haar man niet genoemd was. Hoe hebben ze elkaar leren kennen en hoe stonden ze samen in het leven? Ik was benieuwd naar hun bewandelde liefdespad en wilde er graag alles over weten. Meneer sprak elke keer zo liefdevol over haar.

De liefde voor zijn (overleden) vrouw was klaarblijkelijk zo vanzelfsprekend dat niemand er aan had gedacht om het expliciet te benoemen. Ze moesten lachen toen ik er verbaasd naar vroeg. Ze stonden er versteld van dat ze hier niet zelf aan gedacht hadden. Dat is dus normaal en zoiets gebeurt vaker.

Als je met elkaar de tijd neemt voor de vormgeving van de herinneringsdienst kan je de meeste dingen al tackelen in de gesprekken die plaatsvinden in de week van het afscheid.

De echtgenoot begon vervolgens te vertellen hoe ze elkaar 60 jaar geleden hebben leren kennen. Zijn glimlach staat me nog bij.

Het vormgeven van een afscheid is een proces dat gaandeweg mag ontstaan. Dat doe je niet in een uurtje of twee.

Onnodig te zeggen dat alle aanwezigen in de kamer vonden dat er ook over hun huwelijk gesproken moest worden bij het afscheid. Hij had al eerder aangegeven zelf niet te willen spreken, dus een ander nam de taak op zich om hun liefde in het licht te zetten tijdens de herinneringsdienst. Het waren prachtige gesproken worden, die niet alleen meneer, maar ook mij en de aanwezigen ontroerden.

Dance like nobody is watching

Er kan dus verwarring ontstaan door de adviezen die je krijgt als het over schrijven en spreken op een uitvaart gaat. Eigenlijk is het vormgeven van een herinneringsdienst een soort mentale dans. Om in termen van deze metafoor te blijven. Het is nodig om heen en weer te bewegen, je te concentreren op je eigen stappen, maar ook de totale dansvloer, en daarmee de andere dansers, in de gaten te houden.

8 Gouden tips voor een mooie uitvaart

Hierbij nog enkele praktische tips om in je achterhoofd te houden als je een afscheid vormgeven gaat:

1. Schakel bewust en regelmatig heen en weer tussen in je emotie duiken en een stapje achteruit doen. Bekijk ook het grotere geheel. Het is echt nodig om ook overstijgend en neutraal naar de gehele ceremonie te kijken.

2. Time de duur van alle sprekers, de muziek en reserveer een klein beetje extra tijd voor onvoorzienbaarheden. Zo voorkom je stress als iemand toch langer spreekt dan gezegd of als er zich een spontane spreker aandient. Uitlopen qua tijd is niet altijd mogelijk en haast of tijdsdruk wil je niet hebben bij het afscheid. Iedereen moet in alle rust afscheid kunnen nemen.

3. Leg alle verhalen naast elkaar en kijk of alle kanten belicht worden. Een rode draad of thema is ook mooi om heel subtiel door alle verhalen heen te rijgen, zodat de herinneringsdienst meer één geheel wordt.

4. Zorg ervoor dat er niet teveel overlap is. Als er voor de tweede keer over iemands professionele bestaan gesproken wordt dwaalt de aandacht van de luisteraars af. Heeft niks met de kwaliteit of inhoud te maken, maar zo gaat dat als mensen iets voor de tweede keer horen. Of men gaat de verhalen vergelijken met elkaar, dat geeft onrust, want er zijn altijd dingen die net even anders genoemd worden.

5. Oefen hardop met spreken. Print je tekst extra groot uit, met witregels op de plekken waar je ademhaalt. Op elke telefoon zit overigens een dictafoon functie. Spreek hier je tekst in en luister ernaar. Geschreven tekst moet soms namelijk nog wat bijgeschaafd worden voor het uitgesproken / voorgelezen wordt. Waar en hoe, dat hoor je wel als je naar je eigen ingesproken tekst luistert. Hier hoef je echt geen professionele spreker voor te zijn. Dit kan iedereen, probeer het maar.

6. Maak de totale ceremonie niet te lang. De concentratieboog van rouwende gasten bij een plechtigheid is echt beperkt. Na een uur wordt er altijd meer geschoven, gekucht, gewiebeld en zelfs gekletst. Een te lange ceremonie doet afbreuk aan de kwaliteit en de herinnering. Rouwende mensen zijn wat dat betreft net kleine kinderen als het gaat over aandacht vast kunnen houden en stil zitten luisteren. De (losgekomen) emoties zorgen voor onrust in het lichaam. Na een uurtje de benen kunnen strekken helpt dus echt om het verdriet te kunnen dragen.

7. Wissel tekst en muziek zorgvuldig af. Zorg dat de muziek bij de tekst past die ervoor gesproken wordt. Geef gesproken woorden de tijd om na te galmen. Liever niet teveel sprekers achter elkaar. Dan komt er teveel informatie in het brein waardoor woorden niet meer binnen komen. En ook verhalen die emotioneel zwaar zijn hebben even de ruimte nodig om in te dalen. Dat kan goed op muziek.

8. Denk aan de opbouw. Hoe verdrietig het afscheid ook is, een uitvaartceremonie mag ook lucht geven en moet handvatten bieden aan de aanwezigen om door te kunnen gaan. Iedereen moet verder. Maak het einde luchtiger, geef iets van hoop en kracht mee om het verdriet te dragen. Dit kan je doen door richting het einde van de dienst de persoonlijke verhalen breder te maken en te vervlechten met algemene levensthema’s die iedereen (op een positieve manier) kunnen raken. Leg dan de nadruk op de liefde die onder het verdriet ligt, en de levenslessen die je meeneemt. Iemand mag met een glimlach door de tranen heen herinnerd worden. Het is fijner als mensen met lucht, liefde en lichte tred de aula of kerk verlaten, en niet met afhangende schouders en een bedompt en zwaar gevoel. Een goede ceremonie kan hier wel degelijk het verschil in maken.